Ulus, Sorumluluk, Eşitlik ve Hafıza
Ben bildim bileli, 70’li yıllardan bugüne devlet kurumlarının hemen her yerinde yolsuzluklar olur. Milletin bu yolsuzluklar ve hırsızlıklar karşısında verdiği tepki oldukça şaşırtıcıdır. Sanki o çalınan para kendisinin ödediği vergilerden çalınmamış gibi, sanki kendisiyle hiç ilgisi yokmuş gibi tepki verir. Şöyle der örneğin; “İlk defa mı oluyor arkadaş, bal tutan parmağını yalıyor”, “Adamlar çalıyor ama çalışıyorlar”, “Yeni geleceklerin çalmayacağının garantisi mi var”, “Devletin malı deniz, yemeyen domuz.” Bu cümleler çok çeşitlenerek devam eder. Halkla devlet kurumları arasında böyle bir garip durum söz konusudur. Vatandaş o kadar yücelttiği devletinin tarumar edilmesine kolay kolay ses çıkarmaz.Esas soru şu, Cumhuriyet bir ulus meydana getirebildi mi, oluşturabildi mi? Memlekette bu kadar “Milliyetçi, Ulusalcı” söylem ve iddia var ama ortada bu anlamda bir ulus mevcut mu? Biraz bunu irdelemek istiyorum.
Şu anda ülke bir ekonomik krizin içinde ve görülüyor ki bu kriz 2022 yılı içinde daha da derinleşecek ve tahminler o ki önümüzde hem hiper enflasyon tehlikesi hem de resesyon tehlikesi var ve buna iktisatçılar stagflasyon diyorlar.
Ömrümde defalarca yaşadığım krizlerden birini daha göreceğim gibi ve galiba en kötüsü de bu krizle birlikte gelecek. 12 Eylül 1980 darbesi öncesi yaşanan ekonomik krizden bu yana bütün krizlere baktığımda hepsinde esas sebebin ekonomik değil siyasi olduğunu görüyoruz. 24 Ocak 1980 kararlarından itibaren kendini tekrarlayan kısır bir döngü içerisinde ülke yuvarlanıp duruyor. Bu krizleri yaratan sebepler hep siyasi erkin yanlış politikaları, ülkede her dönem görülen yolsuzluk, iltimas, irtikâp ve her dönem işler ters gittiğinde demokratik hak ve özgürlüklerin kısıtlanması sonucu yara alan demokratik hayatımız.
Peki, bütün bu yıllar boyunca halkın tutumu ne olmuş? Benim özellikle üzerinde durmak istediğim ve irdelemeye çalışacağım konu bu olacak.
Ülkemizin 1946 yılından beri süren bir temsili demokrasi geleneği var. 2. Meşrutiyet ile başlarsak, yüz yılı aşkındır, kafası gözü kırıla kırıla da olsa süren bir demokrasi tarihimiz mevcut olmakla birlikte bu demokrasi geleneği içinde halkın genelinin hem demokrasiye sahip çıkmada hem de devleti sahiplenmekteki tutumu nedir? Adalet, Özgürlük, Eşitlik, Güvenlik, Eğitim, Sağlık ve Barınma vs. konularında talepleri nelerdir, hatta talepleri var mıdır? Aynı zamanda halk kendi üstüne düşen sorumlulukları yerine getirme konusunda gönüllü davranır mı?
Yukarıda saydığımız konular gibi bir sürü konu hakkında sayfalarca yazılar yazabiliriz. Birkaç örnek vererek devam edeyim;
Bu ülkede verginin çoğunluğu iki şekilde devlet tarafından tahsil edilir. Birincisi alım satım üzerinden dolaylı vergiler, ikincisi çalışanlar üzerinden kaynağından kesilen vergiler. Diğer vergiler ise ana matrah içinde önemli bir yekûn teşkil etmez, doğru dürüst tahsil edilemez ve devamlı şekilde af çıkarılır. Halk dolaylı vergilere çok ses çıkarmaz, her yıl kurbanlık koyun gibi yeni gelecek vergi ve harçları bekler ve çok da itiraz etmeden öder. Hâlbuki işin en tuhaf tarafı, gerek ithal mallarda gerekse yerli üretimde devlet koyduğu vergilerle malı üreten firmaların maliyetinden daha yüksek bir meblağı vatandaştan tahsil eder. Kaynağından kesilen vergilerde ise çalışanların birçoğu kendi maaşından ne kadar vergi kesildiğini bilmez, bunu merak etmez. Örneğin serbest meslek olarak icra edilen birçok meslek grubunun statü ve gelir olarak kendisinden çok yukarıda olmasına rağmen kendisinden daha az vergi ödemesine itiraz edemez, çünkü konuyla uzaktan yakından alakası yoktur.
Bir başka konu; vatandaşın devlet karşısında adalet talebi yoktur. Çok küçük bir azınlık dışında kimse haklar, özgürlükler konusunda adalet talep etmez, bunu dillendirmez. Emek dünyasındaki hak gasplarından, kadın, çocuk ve hayvan haklarına kadar birçok konuda duyarsızdır ve adalet talebini sadece kendisiyle sınırlı tutar.
Ben bildim bileli, 70’li yıllardan bugüne devlet kurumlarının hemen her yerinde yolsuzluklar olur. Milletin bu yolsuzluklar ve hırsızlıklar karşısında verdiği tepki oldukça şaşırtıcıdır. Sanki o çalınan para kendisinin ödediği vergilerden çalınmamış gibi, sanki kendisiyle hiç ilgisi yokmuş gibi tepki verir. Şöyle der örneğin; “İlk defa mı oluyor arkadaş, bal tutan parmağını yalıyor”, “Adamlar çalıyor ama çalışıyorlar”, “Yeni geleceklerin çalmayacağının garantisi mi var”, “Devletin malı deniz, yemeyen domuz.” Bu cümleler çok çeşitlenerek devam eder. Halkla devlet kurumları arasında böyle bir garip durum söz konusudur. Vatandaş o kadar yücelttiği devletinin tarumar edilmesine kolay kolay ses çıkarmaz.
İsterseniz başka bir iki örnek daha verelim. Bu toprakların her yerine bayrak asılır ve her yerde ezan okunur. Bizler Türk ve Müslüman olarak bu iki sembolümüze yapılan herhangi bir terbiyesizliğe hiç hoşgörülü bakmayız ama her yerinde bayrak asılı olan ve ezan okunan bu toprakların ekonomik ya da sosyal bakımdan geri kalmış parçalarında çalışmamak, askerlik yapmamak için her türlü torpili devreye sokarız. Gitsek bile geri dönmek için canla başla uğraşırız.
Ülkenin her yerinde yerli ve yabancı maden şirketleri, HES, JES, Termik Santral gibi işleri yapan müteahhitlik firmaları var ve bunların yaptıkları işler çevreye geri döndürülemeyecek zararlar vermekte, ülkenin birçok yerinde o bölgede yaşayan ve olabilecekleri gören vatandaşlar ve son derece kısıtlı bir çevreci aktivist buna tepki vermekte, vatanını çok sevdiğini söyleyen çok büyük bir çoğunluk ise buna herhangi bir tepki vermemekte, bu yağmaya sessiz kalmaktadır.
Son olarak şunu söyleyerek bu bahsi kapatayım, bu ülkenin futbolseverlerinin çoğunluğu milli futbol maçlarına milli formayı giymek yerine kendi tuttukları futbol kulüplerinin formalarıyla gitmeyi tercih ederler.
Buraya kadar vatandaşın ülkeye ve devlete karşı olan tutumunu örneklerle anlatmaya çalıştım. Bu işin bahsi diğeri, devletin vatandaşa, halka karşı tutumudur ki bu daha karmaşık ve çok daha detaylı anlatılması gereken bir konudur.
Esas soru şu, Cumhuriyet bir ulus meydana getirebildi mi, oluşturabildi mi? Memlekette bu kadar “Milliyetçi, Ulusalcı” söylem ve iddia var ama ortada bu anlamda bir ulus mevcut mu? Biraz bunu irdelemek istiyorum.
Ulus Nedir ve Türkiye’de bir Ulus var mı?
Yukarıda saydığımız örnekler çoğaltılabilir. Bu örneklere baktığım zaman hepimizin dilinde pelesenk haline gelmiş olan, Vatan, Millet, Devlet, Bayrak gibi sözlerin sembolik olmaktan başka bir anlamı yok gibi görünüyor. Vatandaş devlete sahip çıkmıyor, devlete güvenmiyor. Onu kendi çıkarları doğrultusunda kullanmaya çalışıyor. Devlet vatandaşına güvenmiyor onu kendi varlığının devamı için kullanıyor. Bütün bunların üstüne vatandaş birbirine güvenmiyor ve birlikte hiçbir iş yapmak istemiyor. Peki, bütün bu hale rağmen popülist milliyetçi söylemler nasıl artıyor ve bu söylem neden karşılık buluyor? Hakikaten büyük bir açmaz.
Fransız bir Filozof ve din tarihçisi olan Ernest Renan, 11 Mart 1882 tarihinde Sorbonne Üniversitesinde verdiği bir konferansta ulusu şöyle tarif eder:
“Ulus bir hissiyat, ruhani bir ilkedir. Bu hissiyatı ve bu ruhani ilkeyi aslında bir olan iki şey oluşturur. Biri geçmişte, diğeri şimdidedir. Biri ortak zengin bir hatıralar mirasına sahip olmaktır; diğeri şimdiki zamanda ortak karara varma, birlikte yaşama arzusu, bölünmemiş halde aldıkları mirası geliştirmeye devam etme arzusudur.”[1]
Renan verdiği konferansta, yukarıda gördüğümüz paragrafta modern anlamda ulus kavramını çok güzel anlatır. Burada iki vurgu vardır. Geçmiş ve içinde bulunulan zaman. Geçmiş ortak hafızayı anlatır. İçinde bulunulan zaman da, ortak karara varma ve birlikte yaşama arzusunu.
Evet bu toplumun hala büyük miktarda birlikte yaşama arzusu var. Kırk yılı aşkındır süren bir silahlı çatışma ortamına, kaybettiğimiz onca cana ve ekonomik ve sosyal kayba rağmen bu toplum birbiriyle yaşama arzusunu halen kaybetmemiş bulunmaktadır. Bu işin pozitif yönüdür fakat bu toplumun en zayıf yönü geçmiş bir ortak hatıralar bütünlüğü konusudur. Milletin ortak hatıralar bütünlüğü var mıdır? Yoksa halkın çeşitli kesimlerinin kendilerine ait öbürüyle kesişmeyen hatıraları mı mevcuttur. Bu konu son derece önemlidir. Osmanlıdan Cumhuriyete kadar ülke içinde hemen her topluluğun kendi içinde yaşadıkları ve devletin tutumu karşısında yaşadıkları farklılık arz etmiştir. İşte tam da o yüzden her grubun kendi hatıraları oluşmuştur ve bu hatıraların çok az bir kısmı diğer gruplar ile kesişir. Bu konu bir ulus oluşmasının önündeki en büyük handikaplardan biridir diye düşünüyorum. Örnek verecek olursak Alevi yurttaşların dün ve bugün devlet ve toplumla ilişkisinde yaşadıkları ile Sünni yurttaşların yaşadıkları çok birbiriyle kesişmez, acıların, korkuların ve mutlulukların ortaklığından söz etmemiz mümkün değildir. Ya da Kürtlerin, Çerkezlerin ve Arapların ve Yörüklerin, Türkmenlerin topluluk olarak yaşadıkları birbirlerinden çok farklıdır. Ortak bir kümede toplanması yani kesişim kümesinin oluşması çok zor görünmektedir. O yüzden geçmiş bir ortak hafızanın oluşması son derece zordur. O zaman biz yola farklılıklardan değil, ortak yaşanılanlar üzerinden çıkmalıyız. O zaman bir millet, bir ulus olmanın yolunu açabiliriz. Sivas katliamının da, Başbağlar katliamının da bizim ortak acımız olduğunu, acıları yarıştırmanın bölünmeyi, paylaşmanın birleşmeyi ve bir ulus olarak birlikte yaşamın önünü açacağını görmeliyiz. Milli bayramların da, dini bayramların da bu milletin ortak iyileri olduğunu bilerek sahip çıkma ve kıvanç duyma bizi ayrıştırmaz, bütünleştirir. Enes Kara’nın, Yasin Börü’nün, Ali İsmail Korkmaz’ın ya da Berkin Elvan’ın bizim kaybettiğimiz yarınlar olduğunu görürüz ve hepsine birden yüreğimiz yanar. Dersim’de yanan ormanların da bizim olduğunu, Aydın’da altın çıkarmak için yağmalanan ormanların da bizim olduğunu unutmayız.
Bu konu üzerinde daha sonraki yazılarımda daha çok duracağımı söyleyerek yazıyı Fustel de Foulangase’nin ulus meselesinde söylediği aşağıdaki söz ile bitireyim.
“Ulusları birbirinden ayıran ne ırk ne de dildir. İnsanlar, fikir, çıkar, duygu, anı ve umut birliği sağladıklarında kalplerinde aynı halktan olduklarını hissederler. İşte vatanı bu oluşturur. İşte bu yüzden insanlar beraber yürümek, beraber çalışmak, beraber savaşmak, birbirleri için yaşamak ve ölmek ister. Vatan, sevilen şeydir”[2]
Böyle bir ulusu kurabilmek, böyle bir ulusun fertleri olarak yaşamak dileğiyle diyorum. İşte o zaman böyle bir ulusun fertleri olarak, hem bize düşen sorumlulukları yerine getirmekte herhangi bir tereddüt yaşamayız hem de bizi yönetenlerin halka hesap vermelerinin önünü açmış oluruz. Hukuk karşısında eşit yurttaşlar olarak yaşamaya başlarız.
[1] Ernest Renan, Ulus Nedir?, s.51
[2] Ernest Renan, Ulus Nedir?, s.57
erkeklerin yanında oynayamazsın” diyen bütün erkeklere karşı direnerek köyündeki kızlara umut olma isteği
Erkeklere dair nefret, erkeklerden korkudan ileri geliyor. Çünkü erkekler öldürüyor kadınları ve sokak ortasında kocasından dayak yiyen kadını erkekler seyrediyor. Ama enteresandır, kadınlar da seyrediyor çoğu zaman! Ve kimi zaman erkekler de ayırıyor bu kavgaları. İşte izleyen değil de “eyleyen” olmayı tercih eden o erkekleri kadın hareketinin gündemlerine dahil etmenin bir formülünü yaratmak tartışılması gereken bir mesele olarak öne çıkıyor. Onları şiddet uygulayan erkeğe şiddetle müdahale eden eril özneler olmaktan, şiddetin olmadığı bölüşümcü bir dünyanın özneleri haline getirmenin siyasetini kurmak da feminist hareketin içeriğine dahil edilebilir ve edilmelidir. İronik gelecektir ama kadın hareketi, erkeklerin konuşmak yerine kadınlarla birlikte eylemeyi tercih etmesi, etmeye zorlanması yoluyla daha güçlü konumlara gelebilir. Yine burada Bell Hooks’a müracaat edeceğim: Hooks da feminist hareketlerin esasen en çok erkeklerin de ataerkiye ve erilliğe karşı çıkmasına ihtiyaç duyduğunu, erkeklerin değişmesinin çözümün anahtarı olduğunu vurguluyor.
varlıklarını göstermek için çaba harcıyor kadınlar. Aslen meselemiz kadınlara akıl veren erkekler de değil. Erkekliğin doğrudan bir “akıl verme” biçimine bürünmesi. Yurttaşıyla kurduğu sorunlu ilişkide de devlet, konuşan ve tabi kıldıklarını sınırlamaya azmeden erkek biçiminde vücut buluyor. Yurttaşla kurulan bu hastalıklı ilişkiye alışmamız istendikçe daha erkek egemen ve yozlaşmış bir siyasal kültürel evrenle karşı karşıya kalıyoruz. Bunu aşmak, söz konusu siyasal evrenin siyasal alanı kendiyle ve kendi değerleriyle sınırlayan niteliğini vurgulayan demokratik siyasetler kadar, belki de daha fazla, onun erkek egemen formunu faş eden feminist siyasetlerin de derlenip toparlanmasıyla mümkün olacak. Bugün her alanda gördüğümüz kadın hareketliliği ve farklı formlarda sayıları giderek artan örgütlülük hali bize bunun mümkün olduğunu söylüyor.
Hangi siyasi eğilimden gelirse gelsin, kadın hareketlerinin kültürel alandaki eşitlik taleplerini sosyo-ekonomik alana çekmesi, sistemi sorgulayan bir yaklaşım kurması elzemdir. Zira öyle görünüyor ki erkek egemenlikten bahsederken mücadele odağı, yalnızca kadınların gündelik hayatta maruz kaldıkları eşitsizlik pratikleri değil (bu kendi başına son derece mücadeleye ve tartışılmaya değer), tümden erkekleşmiş bir iktidar aygıtı ve onun dizginlenmesine evrilmiştir. Kültürel açıdan eşitlikçi talepler, sistemik krizleri ele almadığı gibi, sorunlara ancak bir nesli aşmayan geçici çözümler üretebilir. Bunlar sosyo-ekonomik eşitsizliklerin ifşa edilmesi yoluyla yeniden konumlandırılmalıdır. Sistemle barışık olmaya dayalı reformizm ya da sistemin değerleri üzerinden konuşmayı tercih eden edilgen tavırlar kadın hareketini kariyerizme, atomizme ve bireyselleşmeye götürürken sosyo-ekonomik eşitsizlik iddialarıyla desteklenen bir mücadele birikimi, kadın emeğinin görünmez kılındığı rejimi baş aşağı ettiği ölçüde devlet-yurttaş ilişkisinin yukarıda vurgulamaya çalıştığım toplumsal cinsiyet örüntülerinden türeyen mekaniğini de parçalama imkanı aşılar. Kadınların erkeklerden bağımsız bir kariyerde yükselme hedefiyle rekabet ettiği, bu alanda defalarca erkekler tarafından yenilgiye uğratıldığı ve bu mücadelenin buhrana sürüklendiği kapitalistik bir kaos ortamına, erkeklerin geri durup kadınlarla bölüştüğü bir eşitlikçi hayat tasavvurunu bin kere yeğlerim. Biz konuşan erkekler, konuştukça bunu başaramıyor, hatta daha eril ve ataerkil alternatiflerle ikame etmek bataklığına saplanıyoruz. Sanırım burada eril olmayan rejim alternatiflerini anti-kapitalist bir tutumla birleştirerek savunan erkeklere ve onların önüne geçip bayrak tutacak kadınlara görev düşüyor.
Elbette kadınların sokaklarında özgürce dolaştığı bir yurdun yurtseverleriyiz. Elbette, attığı gol için asker selamı çakan Burak’ın değil, attığı servislerle içimizi titreten Ebrar’ın tarafındayız. Ve elbette bir selam verecek isek, içinde yetiştikleri maço kültürü yıkıp kendine bir yol açmak için arayış halinde olan bütün kadın hareketlerinin önünde selam duruyoruz. Kendi payımıza onların bize aşıladığı umudun bizi de “konuşanlar”dan “yapanlar”a evriltmesini içten diliyoruz. Kim bilir, belki Yurtseverce bu yapan olma hevesimizin bir ürünüdür. Daha özgür, daha eşit bir memleket hayalimizin bölüşeni ve “yapan”ı olma hedefimize açılan penceresidir.
